چهارطاقي (چارتاقي)

پارسيان همواره يکتاپرست و براي دين خود جايگاه خاصي قائل بوده‌اند. در زمان ساسانيان، دين رسمي کشور زرتشتي بود و ـ از اين‌رو ـ آتش برايشان تقدس خاصي داشته است تا آنجا که، براي نگهداري از آن، جايگاه مخصوصي مي‌ساختند که به آن چهارطاقي‌ اطلاق مي‌گشت.

چهارطاقي فضايي است با قاعده مربع شکل و متشکل از چهارستون و چهار قوس در ميان آنها که طاقي مدور آن را مي‌پوشاند. براي استقرار گنبد بر قاعده چهارگوش، در کنج بالايي فضا، از طاقي به نام گوشواره و گاه با تزييناتي به شيوه‌هاي گوناگون، همچون رسمي‌بندي و مُقَرنَس، استفاده مي‌شد.

ترکيب چهارطاق با ايوان يکي از ترکيبهاي جاودان در هنر معماري ايران به شمار مي‌رود که در عهد اسلامي نيز از طرح کلي آن در معماري گورستانها و  مسجدها و ديگر بناها استفاده شده است.

از ديگر کاربردهاي چهارطاقي‌، که بتازگي کشف شده و معرف تواناييهاي علمي نياکان ماست، استفاده از آن به گونه تقويم آفتابي يا شاخص اندازه‌گيري زمان ـ با استفاده از تغييرات ميل خورشيد ـ است. در اين زمينه، دقت محاسبات تقويمي در چهارطاقي نياسر کاشان در بين ديگر تقويمهاي آفتابي دنيا بي‌نظير است.

 از معروفترين نمونه‌هاي چهارطاقي (در دوره پيش از اسلام) مي توان به چهارطاقي نياسر کاشان و (در عهد اسلامي) به  آرامگاه امير اسماعيل ساماني در بخارا اشاره كرد. همچنين مي‌توان از چهارطاقي نگار، در استان کرمان، و چهارطاقي بازه‌هور، در استان خراسان رضوی و آرامگاه عرب، اتا در تاشکند، نام برد.

با مقايسه‌اي گذرا در پلانهاي چهارطاقي‌ و برج آزادي، مي‌توان دريافت که پلان برج آزادي برداشتي آزاد از پلان چهارطاقي‌ با اين تفاوتهاست:

1- قاعده مربع شکل چهارطاقي‌ به مستطيل بدل گشته است.

 2- قوسهاي ميان پايه‌ها در آزادي به صورت دو به دو، در ارتفاعهاي متفاوتي، قرار گرفته‌اند و نوع قوسهايشان نيز با يکديگر متفاوت است.

 3- برخلاف چهارطاقي‌ که معمولاً گنبدي مدور روي پايه‌هاي آن قرار مي‌گرفت، در برج آزادي از نوعي گنبد استفاده شده که ملهم از گنبدهاي رک است و روي آن با سازه سربرجي ‌پوشانيده شده است، به نحوي که گنبد از  نماي بيروني ديده نمي شود.

 4-گنبد برج آزادي، به جاي قرارگيري روي چهارپايه، با اختلاف ارتفاعي حدود 10 متر بالاتر از پايه‌ها قرار گرفته است.